Rejon Umocniony Hel – zabytki militarne na Helu

Rejon Umocniony Hel – zabytki militarne na Helu Większość turystów wybiera się na Hel ze względu na przepiękne plaże i doskonały klimat. Wymienia się zwykle dwie możliwości spędzenia urlopu na Półwyspie Helskim – leniwe opalanie na złocistym piasku oraz wodne szaleństwo: kitesurfing i windsurfing. Warto wiedzieć, że Hel kryje w sobie także i inne tajemnice... Pasjonaci historii i ci, których interesują militaria, z pewnością będą chcieli zostać tu na dłużej. Dlaczego?

Początki – Port Wojenny Hel

Mało który region w Polsce może się poszczycić tak dużą liczbą zabytków militarnych, co Półwysep Helski. Wszystko to za sprawą roli, jaką odgrywał on w XX wieku. Kiedy w 1918 r. Polska po 123 latach odzyskała niepodległość, ustalenia traktatu wersalskiego sprawiły, że Mierzeja Helska znalazła się znów w granicach naszego państwa. 

Strategiczna lokalizacja Helu, tuż u wejścia Zatoki Gdańskiej, została dość szybko dostrzeżona i przemyślana. W 1931 r. wybudowano Port Wojenny Hel. Wraz z nim w okolicznych lasach pojawiła się podziemna elektrownia, a także liczne schrony torpedowe, minowe i amunicyjne. Był to jednak dopiero pierwszy krok w działaniach zbrojeniowych na Półwyspie Helskim.

  Rejon Umocniony Hel

Kilka lat później, w 1936 r. na znacznej części Mierzei Helskiej ustanowiono Rejon Umocniony Hel – system fortyfikacji i rozwiniętej infrastruktury wojskowej. Wzniesiono liczne baterie przeciwlotnicze i przeciwdesantowe. Rozbudowano też sieć kolejową, tak, aby ułatwić transport wojskowy. Poza tym znajdowały się tu magazyny zaopatrzeniowe, pełne broni, różnego rodzaju sprzętu wojskowego i prowiantu. Na Helu ciągle działo się dużo, choć zawładnęli nim wojskowi – ruch turystyczny, co oczywiste, uległ urzędowym ograniczeniom. 
II wojna światowa – niemieckie bunkry na Helu

Po kampanii wrześniowej i kapitulacji Helu 2 października 1939 r. półwysep został przejęty przez wojska III Rzeszy. Niemcy rozumieli doskonale strategiczny potencjał Helu. Wykorzystywali już istniejące obiekty, ale wznieśli także wiele swoich – chcieli rozwinąć umocnienia budowanej w Gdyni bazy morskiej. Powstała wtedy m. in. bateria Schleswig-Holstein, a także kilka stacji radarowych. Po wewnętrznej stronie Mierzei Helskiej powstały zaś torpedownie.

Militarny Hel w okresie zimnej wojny

Takiego spadku po wcześniejszych lokatorach półwyspu nie mogły nie wykorzystać władze PRL. W okresie Polski Ludowej stawiano tutaj przede wszystkim na obronę powietrzną oraz dalszy rozwój portu wojennego. Hel stał się m. in. siedzibą 22 Dywizjonu Rakietowego, 214 Kompanii Radiotechnicznej oraz 64 Dywizjonu Ogniowego. Żołnierze stacjonowali na Półwyspie Helskim aż do czasu restrukturyzacji Wojska Polskiego w 2001 r.

   

Zabytki na Helu dzisiaj – co pozostało?

Los tworzonej przez lata infrastruktury militarnej na Helu stanął pod znakiem zapytania po upadku komunizmu w 1989 r. Znaczną część obiektów militarnych, jakich doczekał się Półwysep Helski, rozebrano, tereny wojskowe stopniowo rozgradzano i przekazywano do użytku turystów. Mimo to na całej mierzei pozostało jeszcze mnóstwo dawnych bunkrów. Główne obiekty, które przetrwały do dziś i znajdują się na trasie szlaku turystycznego (o którym więcej za chwilę) w miasteczku Hel, to (rozpoczynając od cypla):

• Bateria Cyplowa
• 27 Bateria Artylerii Stałej
• 3 Bateria Artylerii Stałej
• 21 Bateria Przeciwlotnicza
• niemiecka bateria przeciwlotnicza Schleswig-Holstein 
• 33 Bateria Duńska
• Szwedzka Górka
• 13 Bateria Artylerii Stałej
• 32 Bateria Grecka
• 34 Bateria Artylerii z „Gryfa”
• Muzeum Obrony Wybrzeża
  
   

Szlak Fortyfikacji w Helu

Wszystkie wymienione obiekty można zobaczyć podczas jednego dłuższego spaceru. Wyznaczono pomiędzy nimi Szlak Fortyfikacji. Rozpoczyna się w miasteczku Hel w okolicach Baterii Cyplowej, a kończy na Dworcu PKP. Trasa spełnia założenia filozofii „rybiego kręgosłupa i ości”: główna ścieżka, oznakowana jako niebieska, tworzy niepełną pętlę o długości ok. 10 km, od której odchodzą krótsze dróżki - „ości” - prowadzące do najważniejszych punktów. Dzięki temu możemy sami zaplanować swój spacer i zdecydować, dokąd skręcimy i co zobaczymy.Główny Szlak Fortyfikacji można pokonać zarówno pieszo, jak i rowerem – wiedzie w większości drogami utwardzonymi, poza kilkoma odcinkami piaszczystymi. Niektóre boczne trasy dla rowerów raczej się nie nadają, bo prowadzą wąskimi leśnymi ścieżkami oraz nasypem dawnej kolejki wąskotorowej. Szlaki boczne oznaczono następująco:

•  szlak czerwony (pieszy) – do obiektów fortyfikacji samego cypla Półwyspu Helskiego 
•  szlak żółty (pieszo-rowerowy) – do 21. baterii przeciwlotniczej
•  szlak czarny (pieszy) – do pozostałości niemieckiej baterii przeciwlotniczej na plaży
•  szlak pomarańczowy (pieszo-rowerowy) – do 33. baterii „Duńskiej”
•  szlak brązowy (pieszy) – na wydmy ze stanowiskami baterii OPL
•  szlak zielony (pieszo-rowerowy) – na Szwedzką Górkę
•  szlak szary (pieszo-rowerowy) – do rzutni granatów
•  szlak fioletowy – łączy się z głównym, możemy go wybrać, by skrócić trasę
  Na trasie znajduje się także Muzeum Obrony Wybrzeża.
   

Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu

Półwysep Helski odegrał niezwykle ważną rolę podczas II wojny światowej, a konkretnie podczas obrony kraju w kampanii wrześniowej. Obrońcy Wybrzeża bohatersko walczyli przez 32 dni i poddali się dopiero 2 października 1939 r. To właśnie głównie dla ich upamiętnienia powstało w 2006 r. Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu. Dziś możemy oglądać tu też kilka innych wystaw stałych, m. in. wystawę granatów ręcznych, sprzętu łączności wojskowej czy ekspozycję poświęconą medycynie wojskowej.

Muzeum Obrony Wybrzeża znajduje się w Helu przy ul. Helskiej 16, tuż przy wjeździe do miasta. Otwarte jest dla zwiedzających codziennie od 28 marca do 25 października – w okresie wakacyjnym od 10:00 do 19:00. Bilet normalny kosztuje 12 zł, zaś ulgowy 7 zł. Więcej informacji na stronie internetowej Muzeum: http://helmuzeum.pl/. 

Skansen Fortyfikacji w Jastarni

Innym, równie ciekawym miejscem dla miłośników militariów jest Jastarnia, a konkretnie – utworzony tutaj Skansen Fortyfikacji. System umocnień wzniesionych dokładnie w połowie Półwyspu Helskiego i nazywanych Ośrodkiem Oporu Jastarnia zbudowano latem 1939 r. w obawie przed nadchodzącą wojną. Obiekty, które można zobaczyć, odwiedzając skansen, to między innymi:

•  ciężkie schrony bojowe Sabała, Sokół, Saragossa i Sęp, polowy schron lekki oraz fundamenty nieukończonych schronów (w schronie Sabała utworzono muzeum)
•  przeciwpiechotne zasieki wraz z przeszkodami antypancernymi. 
  Oglądać je można, przemierzając 2 ścieżki historyczno-dydaktyczne.
  
  Skansen mieści się w Jastarni przy ul. Mickiewicza, w sąsiedztwie campingu Maszoperia. To teren otwarty, można zwiedzać go cały rok. Muzeum w schronie Sabała w okresie wakacyjnym otwarte jest codziennie między 10:00 a 19:00. Więcej informacji znaleźć można na stronie internetowej:
  
  http://www.fortyjastarnia.pl/ lub uzyskać pod nr tel. 509-938-389. 601-923-883.
  Warto wykorzystać chociaż część urlopu na Helu, by odwiedzić opisane obiekty militarne. To ważna część naszej historii, którą warto pielęgnować i która może okazać się pasjonująca nawet dla laików. :)